KÖPEK SAĞLIĞI "MAKALE"

Safkan Köpeklerin Genetik Kaderinin Değiştirilmesi
Köpek sevenler için, yavaş yavaş kör olan, tamamen karanlık bir yaşama adapte olmaya çabalayan bir köpeğe yardım edemeden onu izlemek kadar yürek parçalayıcı bir şey olamaz. Bu durum, ilk defa, 1911' de Gordon seterlerinde (av köpeği) tanımlanan, ilerleyici retinal atrofi (progressive retinal atrophy, PRA) adı verilen kalıtsal hastalıkta ortaya çıkan bir durumdur.
Bu tarihten sonra PRA, İrlanda seterleri, çoban köpekleri, Norveç tazısı, fino, minyatür Alman teriyeri, İspanyol kukırı ve Sibirya kurdu gibi köpekler dahil, diğer birçok safkan köpekte görülmüştür.

Sağlıklı bir retinanın gelişmesi ve korunması için birçok gen ürünü gereklidir ve bu genlerden herhangi birisindeki hata retinal fonksiyon bozukluğunun potansiyel sebebidir. On yıldır yapılan araştırmalar sonucu, bunlardan dördü (rcd1, rcd2, erd ve pred) saptanmıştır ve daha birçoğunun bulunması olasıdır. Farklı soylarda farklı genler mutanttır (örneğin, İrlanda seterlerinde red1, labrador retriverlarında pred geni).

Bu güne kadar incelenen tüm köpeklerde PRA, çekinik kalıtım modeli göstermiştir.

PRA'ya neden olan mutasyonlar ne olursa olsun, bu hastalık, karma soylardan daha çok, safkan köpeklerde yaygındır. Değişik safkan köpeklerin geliştirilmesi, köpeğin büyüklüğü, şekli, rengi. ya da davranışı gibi arzu edilen özellikler için yoğun bir seçilimi kapsamaktadır. En çok istenen özellikler, çekinik alleller tarafından belirlendiği için, bu allelleri homozigot hale getirmenin ve populasyonda bu özellikleri yerleştirmenin en hızlı yolu, aynı allelleri taşıma olasılığı olan yakın akrabaları çiftleştirmektir. Uygulamada iç eşleşme olarak bilinen yolla, köpekler, örneğin, kuzenleri ya da büyükanne-büyükbabalarıyla çiftleştirilebilirler.

Ne yazık ki, safkanlarda yapılan bu soy içi çiftleşmeler istenen özellikleri sağlarken, PRA gibi başka kalıtsal hastalıklara neden olan çekinik zararlı alellerin homozigot hale gelmesini arttırmaktadır. Birçok safkan köpek özellikle Alman çoban köpeklerinde yaygın olan kalıtsal kalça kemiği displasia hastalığından muzdariptir. Sağırlık ve böbrek hastalıkları da dalmaçya köpeklerinde oldukça yaygındır. Safkan köpeklerde bu şekilde 300'den fazla hastalık belirlenmiştir ve köpeklerin çoğu bunların bir ya da ikisinden etkilenmiş durumdadır. Yaklaşık bir tahminle tüm safkan köpeklerin %25'i genetik hastalıklardan biri ya da diğerinden etkilenmiş durumdadır. Islah çalışmaları, genetik hastalıkların nedeni değil fakat bu çalışmalar düzgün yürütülmezse hastalıkların frekansının artabildiğine dair genel bir kanı vardır.Belirli soylarda PRA frekansının artmasına, bu şekildeki ıslahın yol açtığı muhtemelen doğru bir açıklamadır. Neyse ki, köpek genetik çalışmalarındaki ilerlemeler sağlıklı köpeklerin ıslahı için yeni yöntemler sağlamaya başlamıştır. 1995'ten beri, İrlanda seterlerinde görülen bir çeşit PRA oluşmasından sorumlu olan red1 genindeki mutasyonu tanımlayabilen uygun bir genetik test geliştirilmiştir. Bu test, PRA belirtilerini göstermeyen, ama başka bir taşıyıcı köpek ile çiftleştirildiğinde yavrularının %25'ine bu hastalığı geçiren red1 mutasyonu için heterozigot olan köpekleri belirlemek için kullanılmaktadır. Teorik olarak, belirlenen taşıyıcıların ıslah programlarından çıkarılmasıyla, İrlanda seterlerinde PRA hastalığını birkaç nesilden sonra yok etmek mümkün olacaktır.

PRA'ya neden olan red1 ve diğer genleri tanımlamak uzun yıllar almıştır. Köpek genom Projesiyle ilgili ortak çalışmalar yürüten California Üniversitesi, Oregon Üniversitesi, Seattle' daki Fred Hutchinson Kanser Araştırına Merkezi ve diğer araştırma merkezlerindeki bilim adamlarının sayesinde gelecekte, köpek hastalıklarının altında yatan genlerin izolasyonu daha hızlı olacaktır. Bu projenin amacı, köpekteki 39 kromozomun tam bir genetik haritasını ortaya çıkarmaktır.1997'nin sonlarında ilk çalışmalar tamamlanmış ve daha kapsamlı bir haritanın ortaya çıkarılmasının yolu açılmıştır. Kalıtsal hastalığa neden olan genlerin belirlenmesi, hastalığın belirtileri ortaya çıkmadan, safkan hayvanların bu zararlı çekinik allelleri taşımadığını kesin olarak gösteren, genetik testlerin yapılmasını sağlayacaktır.

Köpek Genom Projesi, köpek dostlarımızın hastalıklarını azaltmanın ötesinde, insanlar için de faydalı olacaktır.

Köpek genomundaki genlerin %85'nin insanlarda eşdeğeri bulunur, bu nedenle hastalığa neden olan köpek geninin tanımlanması, İnsanlarda bulunan benzer genin kısa yoldan izolasyonunu sağlayacaktır. Örneğin, köpeklerdeki PRA'nın bazı formları dünyada yaklaşık 1.5 milyon insanı etkileyen retinitis pigmentosanın (RP) karşılığıdır.

Çok sayıda araştırmaya rağmen, RP henüz tam olarak anlaşılamamıştır ve halen uygulanan tedaviler sadece hastalığın ilerlemesini yavaşlatmaktadır.

PRA'nın genetik temelinin anlaşılması, RP'nin tanı ve tedavisinde çığır açacak ve her yıl binlerce insanın görmesini yitirmesini önleyecektir. İnsan hastalıklarının tedavisine yaptıkları katkılardan ötürü, köpekler, "insanın en iyi arkadaşı" olduklarını tamamen yeni bir yolla kanıtlamış olmaktadırlar.

Kaynaklar

Genetik Kavramlar - William S.Klug, Michael R. Cummings

BERSON, EL 1996. Retinitis pigmentosum: Unfolding its mystery. Proc.

Natl. Acad. Sci. USA 93:4526-28.

RAY, K., BALDWIN, V., ACLAND, G., and AQUIRRE, G. 1995. Molecular diagnostic tests for ascertainment of genotype at the rod cone dysplasia (red1 locus) in Irish setters. Curr. Eye Res. 14:243.

SMITH, CA. 1994. New hope for overcoming canine inherited disease. Am.